Ustawa o sygnalistach – nowy projekt ustawy

Osoby pragnące żyć w zgodzie z obowiązującym przepisami prawa oraz zasadami etyki nie zawsze mogą sobie na to pozwolić.

Zgłaszanie naruszeń, wykroczeń czy przestępstw ma w Polsce bardzo negatywny odbiór.

A przecież w przypadku, gdy ktoś widzi zachowanie niemoralne, niegodne czy godzące dobra ogólne, powinien się temu przeciwstawić, nie tylko dla własnego interesu, ale przede wszystkich dla interesu społecznego.

Teraz może być to łatwiejsze, bowiem pracownicy sektora publicznego i prywatnego, którzy zdecydują się zgłosić naruszenie prawa w miejscu pracy, będą chronieni w sposób specjalny. Taka gwarancję ma bowiem dawać ustawa o sygnalistach.

Ustaw o sygnalistach – póki co jest tylko jej projekt

Ustawa o sygnalistach, czyli ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, ma wdrożyć dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Jak łatwo zauważyć dyrektywna ta ma już przeszło 3 lata.

Poprzedniemu rządowi nie udało się jej wprowadzić w przez ten czas. Być może uda się to, za kadencji rządu nowego. Są na to duże szanse bowiem 11 stycznia 2024 roku pojawił się projekt ustawy, który w sposób szczegółowy reguluje omawianą materię.

Projekt ten znajdziemy pod tym adresem.

Wspomniana dyrektywa 2019/1937 ma na celu poprawę egzekwowania prawa i polityk Unii Europejskiej, poprzez ustanowienie wspólnych minimalnych norm zapewniających odpowiedni poziom ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa unijnego.

Akt ten ustanawia zasady i procedury dotyczące ochrony tzw. sygnalistów, czyli osób, które zgłaszają informacje uzyskane w czasie wykonywanej pracy, mogą stanowić o łamaniu prawa.

Dobrze zatem, aby dyrektywna została zaimplementowana do polskiego obrządku prawnego jak najszybciej.

Co znajdziemy w ustawie?

Obecne Polska nie posiada aktu prawnego, który zapewnił by splecioną ochronę sygnalistom. Ma się to zmienić po wejściu w życie omawianych przepisów. Ustawa o sygnalistach ma za zadanie wprowadzić wewnętrzne procedury dokonywania zgłoszeń naruszeń objętych dyrektywą unijną, dotyczący w szczególności podmiotów z sektora publicznego oraz procedur dokonywania zgłoszeń do organów administracyjnych.

Jak się wydaje, głównym celem ustawy jest ochrona pracownika przed działaniem odwetowym ze strony pracodawcy oraz innych organów publicznych, np. urzędu skarbowego.

Sygnaliści mają być strzeżeni przed nieuzasadnionym rozwiązaniem stosunku pracy lub stosowaniem kar pracowniczych.

Dużym problemem w takich sytuacjach jest również mobbing.

Przepisy unijne przeciwstawiają się takim praktykom. Ustawa ma również ustanowić wsparcie sygnalistów ze strony związków zawodowych lub Państwowej Inspekcji Pracy.

Nowe przepisy wprowadzą również szereg instytucji związanych z ochroną świadków w postępowaniu karnym. Są to między innymi zachowanie danych umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka wyłącznie do wiadomości sądu i prokuratora oraz zapewnienie możliwości anonimowego przekazania zawiadomienia o przestępstwie organom ścigania.

Jak wskazują autorzy projektu, ustawa o sygnalistach wyłączy możliwość narażenia na jakikolwiek uszczerbek lub możliwość postawienia zarzutu z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego na zasadach określonych w ustawie.

Wprowadzony zostanie zakaz jakiegokolwiek niekorzystnego traktowania, w tym niekorzystnego traktowania w zatrudnieniu.

Sytuacja prawna zgłaszającego zostanie w istotny sposób wzmocniona na gruncie ewentualnych postępowań sądowych dotyczących zgłaszającego, poprzez odwrócenie ciężaru dowodu, według modelu zbliżonego do obowiązującego w przepisach Kodeksu pracy w postępowaniach z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.

Podobne rozwiązania przewidziane zostaną w przypadku osoby świadczącej pracę w oparciu o stosunek cywilnoprawny.

Jednostronna czynność prawna obejmująca rozwiązanie tego rodzaju stosunku prawnego z powodu zgłoszenia będzie bezskuteczna.

Sposób ochrony sygnalisty

Projekt ustawy wskazuje na mnogość instytucji mających chronić sygnalistów. Wobec osób, które dokonają zgłoszenia zostaną wyłączone:

• możliwość nałożenia na zgłaszającego odpowiedzialności za szkodę poniesioną przez kogokolwiek;
• wszczęcia lub prowadzenia wobec zgłaszającego postępowania dyscyplinarnego;
• wszczęcia lub prowadzenia wobec zgłaszającego postępowania w przedmiocie zniesławienia lub naruszenia dóbr osobistych;
• możliwość odmowy przyznania, ograniczenia lub odebrania uprawnienia, jak zezwolenia, koncesji lub ulgi.

Wprowadzona zostanie sankcja bezskuteczności czynności prawnej obejmującej wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia, z powodu zgłoszenia, stosunku prawnego będącego podstawą świadczenia towarów lub usług.

Za bezskuteczne zostaną uznane również postanowienia umów o pracę i innych aktów objętych prawem pracy oraz czynności cywilnoprawnych w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia.

Kogo będzie dotyczyła ustawa o sygnalistach?

Ustawa o sygnalistach ma szeroki zakres podmiotowy. Swoimi regulacjami ma obejmować zarówno podmioty z sektora publicznego, jak i prywatnego.

Autorzy projektu wskazują, że najbardziej zagrożeni są pracownicy sektora publicznego, zatrudnieni w:

• zamówieniach publicznych;
• usługach związanych z rynkiem finansowym;
• sektorze kolejowym, drogowym, morskim i żeglugi śródlądowej;
• sektorze związanym z ochroną środowiska, w szczególności z gospodarowaniem odpadami;
• sektorze związanym z bezpieczeństwem jądrowym;
• sektorze związanym z bezpieczeństwem żywności i pasz;
• sektorze związanym ze zdrowiem publicznym;
• sektorze związanym z ochroną prywatności i danych osobowych;
• sektorze związanym z bezpieczeństwem sieci i systemów teleinformatycznych.

W przypadku sektora prywatnego, ustawa będzie obejmowała pracodawców:

• zatrudniających co najmniej 50 pracowników;
• prowadzących działalność w zakresie usług finansowych, takich jak banki, fundusze inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń, zakłady reasekuracji, fundusze powiernicze, towarzystwa emerytalne, fundusze emerytalne czy domy maklerskie;
• których działalność związana jest z ryzykiem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.

Ustawa o sygnalistach obejmie ochroną osoby dokonujące zgłoszenia lub ujawnienia informacji lub uzasadnionych podejrzeń naruszenia prawa, które uzyskały informacje na temat naruszenia w kontekście związanym z pracą.

Przewidziane w ustawie gwarancje i środki prawne będą przysługiwały osobie dokonującej zgłoszenia naruszenia, niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy (może być to zarówno umowa o pracę, umowa cywilnoprawna, kontrakt B2B, jak i staż czy wolontariat), w tym także świadczącej pracę na rzecz podmiotów, z którymi pracodawca utrzymuje relacje gospodarcze, jak wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy oraz innym osobom zgłaszającym informacje o naruszeniach w kontekście związanym z pracą, jak akcjonariusze i wspólnicy oraz członkowie organów osoby prawnej.

Ochroną mają być objęte także osoby, których stosunek pracy ustał lub dopiero ma zostać nawiązany, w przypadku gdy informacje na temat naruszenia uzyskano w trakcie procesu rekrutacji poprzedzającego zawarcie umowy.

Ważne! Rozwiązania ustawy będą stosowane odpowiednio do osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia oraz osoby powiązanej ze zgłaszającym.

Ustawa o sygnalistach a status zgłaszającego

Status zgłaszającego, czyli sygnalisty, będzie otrzymywała osoba dokonująca zgłoszenia wewnętrznego lub zgłoszenia zewnętrznego bądź ujawnienia publicznego na zasadach określonych w ustawie.

Otrzymanie powyższego statusu będzie uzależnione od zachowania wymaganego trybu, w szczególności dokonania zgłoszenia z wykorzystaniem przewidzianych w tym zakresie kanałów zgłoszeń, bądź zachowania zasad ujawnienia publicznego. W każdym przypadku wymagane będzie dopełnienie przesłanek związanych z rzetelnością postępowania zgłaszającego oraz wiarygodnością zgłaszanych lub ujawnianych przez niego informacji.

W tym ostatnim aspekcie przewidziany zostanie wymóg, że zgłaszający powinien mieć uzasadnione podstawy, by sądzić, że będąca przedmiotem zgłoszenia informacja o naruszeniu jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia.

Pracodawcy objęci przepisami ustawy będą mieli obowiązek stworzenia specjalnych regulaminów, określających procedurę zgłaszania naruszeń.

Zatrudnienie w podmiocie, w którym nie będzie ustanowionych wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń, nie wyłączy przy tym możliwości zgłoszenia naruszenia prawa. Osoby takie będą mogły dokonać zgłoszenia za pośrednictwem zewnętrznych kanałów zgłoszeń lub w drodze ujawnienia publicznego.

Kto będzie czuwał nad prawami sygnalistów?

Zadanie kontrolowania kanałów dokonywania zgłoszeń oraz ochrony sygnalistów zostanie powierzone Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Za wyborem RPO przemawia fakt, że organ ten jest powołany do ochrony praw obywateli, a jego niezależność i niezawisłość gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie bowiem z art. 210 Konstytucji RPO jest w swojej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie.

Każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do RPO z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

RPO stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych, w tym również na straży realizacji zasady równego traktowania. RPO współpracuje również z innymi organami i instytucjami, m.in. z Rzecznikiem Praw Dziecka, Rzecznikiem Małych i Średnich Przedsiębiorców, Europejskim Rzecznikiem Praw Człowieka. RPO posiada przy tym bogate doświadczenie w obszarze ochrony praw obywatelskich na poziomie prawa krajowego i międzynarodowego.

Istnieje już także praktyka powierzania RPO zadań związanych ze szczególnymi obszarami ochrony praw obywateli.

Artykuł przygotowany przez naszego specjalistę Radosława Pilarskiego